نظریه های ساخت شهر
- ساخت دوایر متحد المرکز(نظریه ارنست برگس)

این طرح به عنوان نظریه ای متحد المرکزی شناخته شده است.الگوی ساخت شهر براین اصل استواراست که توسعه شهرازناحیه مرکزی به طرف خارج شهرصورت گرفته وتعدادی مناطق متحدالمرکز را تشکیل می دهد. این مناطق، با ناحیه مشاغل مرکزی شروع شده وبه وسیله منطقه درحال تحول احاطه می شود، که خوددرحال تبدیل به ادارات وصنایع سبک بوده ویا به واحدهای مسکونی کوچکتری تبدیل می شوند. این قسمت، ناحیه ای است که مهاجرین شهربه طرف آن جلب می گردند. وبه نوبه خود یا مسکن کارگران است یا محل بعضی ازساختمانهای قدیمی شهر، بالاخره منطقه سفرکنندگان دربیرون منطقه ساخته شده شهر قراردارد. قسمت اعظم منطقه سفرکنندگان ،احتمالاً بصورت اراضی باز است. اما دهکده هایی که درداخل آن وجوددارد، اغلب خصوصیات خود را تبدیل به سکونتگاههای خوابگاهی می نمایند.



2- ساخت قطاعی شهر: (نظریه همرهویت)

درتوجیه نظریه ((ساخت قطاعی شهر)) باید گفت که : چنین توسعه ای را نمی توان مغایر با نظریه دوایرمتحدالمرکز دانست. بلکه،تغییروتعدیلی درجهات مختلف این نظریه است.برخلاف نظریه دوایرمتحدالمرکز درنظریه ساخت قطاعی شهر، شهرها نمی توانند برای همیشه حالت دایره ای شکل بودن مناطق داخلی خودرا حفظ کنند. بلکه،حالت قطاعی بیش ازدایره ای زمینه مساعدی را جهت توسعه به دست می آورد. دراین نظریه عامل اجاره خانه می تواند به عنوان راهنما ،مطالعه شهررا عملی سازد. ساخت مهمترین اصول تشکیل دهنده نظریه قطاعی شهرها را ،می توان به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد:

نخست آنکه منطقه واحدهای مسکونی گران قیمت ازکانون اصلی خود درطول خطوط شبکه رفت وآمد شروع به توسعه می کند؛ وچنین واحدهایی، به طرف زمینهای دور ازخطر سیلاب وعوامل آلوده کننده محیط زیست ، قرارگرفته است.

واحدهای مسکونی با اجاره بهای بیشتر، به سوی فضاهای باز ودور ازمحدودیتهای نامساعد طبیعی قراردارد وجابجایی ساختمانهای اداری وتجاری، توسعه واحدهای مسکونی گران قیمت را درجهت عمومی عملی می سازند.

آپارتمانهای لوکس اجاره ای ، درمجاورت بخشهای تجاری ومنطقه مسکونی قدیمی شهر، به وجود می آیند ، واین درحالی است که واحدهای خود یارگران قیمت شهر، به طور اتفاقی وبی هدف ونامنظم جابجا نمی شوند. بلکه، چنین مناطقی یک یا چند قطعه زمین معین را جهت توسعه انتخاب می کنند. مناطق صنعتی شهر نیز، درطول خطوط راه آهن وراهها ودردسترس منابع آب به وجود می آیند وبصورت زنجیره ای توسعه پیدا می کنند.ازطرف دیگر، تمایل به توسعه مثلثی شکل درمناطق داخلی شهرها ، بیش ازحالت دایره ای می باشد.

درساخت قطاعی شهر، راههای شعاعی ازمرکزشهر به اطراف کشیده می شود وعامل دسترسی به این راهها ویادآوری ازآنها، قیمت زمینهای شهری را درمناطق مختلف شهر تعیین می کند.



3- ساخت ستاره ای شکل

نظریه ساخت دایره ای شکل شهر، نمودار حالت یک شهر ساکن وثابت نمی باشد. بلکه، دراغلب موارد به علت رشد وتوسعه شهر، متحرک وغیرثابت است. توسعه شهر می تواند به دو صورت عملی باشد: یا دراطراف خود توسعه پیدا کند؛ ویا به وسیله عمل تمرکز درداخل آن رشد پیدا نماید.

به موازات افزایش جمعیت ، سازمانها وتاسیسات بخش مرکزی شهرها، مراحل مختلف اکولوژی شهری( جدایی گزینی، هجوم وجایگزینی ، توالی وتسلسل و...) ظاهر می شود؛ ودراثرایجاد موج توسعه، شهر به نواحی اطراف وبیرونی خود توسعه می یابد. حرکت جمعیت ،تاسیسات، صنایع وسازمانهای شهری به اطراف شهرها ، به یک شکل عمل نمی نمایند، وازجهات مختلف شهر به سوی ناحیه مرکزی شهر، به یک مقیاس صورت نمی گیرند. درمقابل توسعه شهر، وجود موانع طبیعی مانند شیبهای تند، تپه ها وکوهها، عاملی بازدارنده است؛ ولذا شهر یابدان جهات توسعه پیدا نمی کند ویا درصورت توسعه، مشکلات وافزایش هزینه هایی را به دنبال دارد.

مسیرهای حمل ونقل، شاهراهها ، خیابانها وخطوط راه آهن ، همه تحت تاثیروجود عوامل نامنظم ونامساعد طبیعی شهرها واطراف آنها واقع می شوند. چنین شبکه های ارتباطی سعی دارند که درشکل شعاعی بوجود آیند. ولی عملاً تعداد معدودی ازآنها به حداکثر ظرفیت وکارآیی خود دست می یابند. لذا، امکانات دستیابی به مسیرهای حمل ونقل، میزان تراکم را درسطوح شهری افزایش می دهد وزمینهای شهری با امکانات وسیع حمل ونقل نسبت به سایر زمینها ، دارای ارزش بیشتری می شوند.

درجریان دگرگونیهایی که درنتیجه عملکرد امکانات حمل ونقل وشبکه راهها درسطوح شهری مشاهده می گردد، شکل دایره ای مناطق متحد المرکز تعدیل یافته وبه شکل شعاعی ویاستاره ای تبدیل می شود وبه توسعه شهر،ساخت ستاره ای می بخشد.



4- ساخت چند هسته ای (نظریه ادوارد اولمن وچانسی هاریس)

اساس این تئوری براین اصل قراردارد که شهرهای کوچک تنها دارای یک مرکز ویا هسته واحد می باشند. اما شهرهای بزرگ امروزی، همگی دارای هسته های متعددی هستند که درداخل شهرها، ارتباط مسیرهای حمل ونقل، تشکیل این هسته ها را امکان پذیر می سازد.

درشهرها، مسیرهای حمل ونقل ازیک سری ایستگاههای خطی ، درطول مسیرشان برخوردارند. درمجاورت این ایستگاهها وازجمله ایستگاه راه آهن، تراکم محدودی از فعالیتهای تجاری ظاهر می شود. فرودگاهها ، جهت پاره ای ازفعالیت های تجاری، زمینه مساعدی می یابند.

درداخل شهرها نیز، فعالیتهای اقتصادی درتقاطع وسایل نقلیه ومسیرهای اصلی شهر که قابل دسترسی اکثریت مردم شهراست ، توسعه می یابند. مناطق صنعتی، امکانات تفریحی، مدارس ،دانشگاهها وحتی قبرستانها ، جمعیتی را به سوی خود جلب می کنند که ایجاد تاسیساتی را درمجاورت خود لازم دارند. به دنبال آنها، یک نوع مرکزیت ویا هسته جدید شهری تکوین می یابد.با تکیمل عملکردهای وسایل نقلیه وشبکه راهها ، توسعه قسمتهایی ازشهر، ساخت چند هسته ای بخود می گیرد وبراین روال به فعالیی می پردازد. لذا استفاده ازاراضی شهر غالباً دراطراف چند هسته مستقل شهری ظاهر می شود، نه درکناره های یک هسته یا یک مرکز معین. عنوان هسته دراین نظریه ، به همه فعالیتهایی اطلاق می شود که دراطراف خود به توسعه شهر امکان می بخشد ؛ که ازآن جمله اند: مناطق مسکونی، تجاری، صنعتی دانشگاهی، مذهبی وزیارتگاهی ، عمده فروشی ومانند آنها.

بخش مرکزی شهرها، هسته ای ازمناطق عمده فروشی وخرده فروشی ، بانکها ودفاتر تجاری رادرخود دارند.تاسیسات عمده فروشی ، بیشتر به تشکیل هسته هایی درطول راه آهن ها وراههای اصلی تلاش دارند.صنایع سنگین شهر، درمنطقه های حاشیه ای شهر، هسته جدیدی را بوجود می آورند.

همه این عوامل که برشمرده شد، دراطراف خود به توسعه شهر امکان می دهند وهسته های جدیدی را می سازند. فعالیتهای دیگر اقتصادی، اجتماعی شهر نیز، به دور چنین هسته هایی حلقه می زنند.



5- ساخت عمومی شهرها

براساس نظریه رابرت دیکنسن ، محدوده های ساخت شهر به قرارزیراست:

الف – منطقه مرکزی: شامل مرکز وبخش قدیمی شهر؛ که مجموعه ای ازمراکز عمده فروشی ، خرده فروشی، تجاری واداری وبخشی ازواحدهای مسکونی است.

ب- منطقه میانی : که شامل یک منطقه مسکونی متراکم می شود وصنایع سبک کوچک رانیز، درخود جای داده است.

ج- منطقه بیرونی: که اصولاً به عنوان یک منطقه مسکونی بشمار می آید . این منطقه ، منطقه ای باز با فضاهای پروسعت وپارکهای عمومی است. دراین منطقه ،خصیصه های شهری درمحل تقاطع وسایل ارتباطی ، یک هسته قدیمی ، یک بازار محلی، یک روستا یا هسته کهن صنعتی، شکل یافته وهمه جا گیر می شود.

د- حاشیه شهر یا مرزهای ده شهر: که یک منطقه بیرونی حومه شهری است وآنسوی مرزهای اداری شهر واقع شده است ویک حوزه پروسعت روستایی به شمار می رود . با توسعه شهر، مناطق مسکونی پیش رفته وصنایع جدید درمسیر راههای ارتباطی مهم ودراطراف شهرکها وروستاها ایجاد می شوند.



6- ساخت طبیعی شهرها

این نظریه ،برمبنای ویژگیهای جغرافیایی شهر استواراست . بدین صورت که مشخصات طبیعی شهر وخصیصه های فرهنگی مردم ،ساخت حوزه طبیعی شهر را معلوم می نماید. این نوع شهرها معمولاً تابع کامل فرم وخصوصیات آب وهوایی ومسائل وعوامل اجتماعی بوده ودرحقیقت،

طبیعت وانسانها درفرم گیری شهر دخالت مستقیم داشته اند.



7-ساخت خطی یا کریدوری

این نوع شهرها ، معمولاً درمسیر راههای آبی یا رودخانه ها ویا درمسیر شبکه های اصلی ارتباطی وراهها وجاده های اصلی وراه آهن شکل گرفته وتوسعه می یابند. براساس این نظریه ، درگذشته شهرها دراغلب اوقات حوزه های شهری توسعه خود را ازشکل ستاره ای شروع نموده وبه شکل دایره ای نزدیک می شدند.ولی، توسعه شبکه راهها ومسیرهای اصلی ارتباطی، تمایل توسعه شهر را درمسیر چنین شبکه هایی به صورت خطی یا کریدوری قرار می دهد. درمحل تقاطع مسیرهای اصلی است که تراکم شهری افزایش یافته وانبوهی به اوج خود می رسد. این طرح، یکی ازعوامل اصلی توسعه شهری را درسالهای اخیر بوجود آورده واسکلت بندی وقالبهای آنرا شاهراههای جدید وخطوط آهن، توأم وباهم شکل داده اند.

این خطوط ،نفوذ خود را نه تنها درداخل حوزه های متروپلیتن گسترش می دهند ،بلکه با جابجایی مردم وکالاها ، شهرنشینی را بین شاخه های چنین حوزه هایی که قبلاً فاصله زیادی باهم داشتند ، به توسعه سریع وا می دارند.

درسیستم خطی یا کریدوری ، بعضی ازشهرها وظایف جدیدی را می پذیرند وبرتر وسریعتر ازسایر شهرها به توسعه خود می پردازند ومرزهای شهرهای متروپلیتن را گسترش می دهند.

بهم پیوستگی شهرهای حوزه های متروپلیتن به صورت خوشه ای یا خطی، درطول یک کریدور سازمان می یابد وشکل می گیرد ؛ وگاهی با توجه به معیارهای ویژه جغرافیایی ، مگالو پلیس به وجود می آورد.